Beter geen harde aanpak voor relschoppers

Op 24 januari 2021 ontstonden er rellen in het centrum van Eindhoven en andere steden, als een daad van protest tegen de corona-maatregelen, en naar aanleiding van de invoering van de avondklok. In reactie laten diverse politici weten dat ze voor een harde aanpak van de relschoppers zijn, en dat dezen strafrechtelijk vervolgd zullen worden. Het gaat in veel gevallen om minderjarigen en mensen onder de 25.

Uiteraard is zulk grof vandalisme niet toelaatbaar. Maar als ervaringsdeskundige op het gebied van dwangtoepassing in de (jeugd)psychiatrie wil ik benadrukken dat een harde aanpak van relschoppende jeugd en jongeren averechts werkt.

Isoleercel-reactie

Elke reactie heeft een oorzaak. Kijkend naar de rellen, en wetend van de sociale en fysieke isolatie, en de onmacht die kan optreden als gevolg van vrijheidsbeperking, moet ik toegeven dat een deel van mij het begrijpt. Ik keur de rellen af, maar ik begrijp het gedrag ergens ook wel. Het doet me denken aan toen ik zelf 16 jaar oud was, en ‘ter bescherming van mezelf’ in een isoleercel in de jeugdpsychiatrie werd opgesloten, zodat ik mezelf niet kon beschadigen. Ik vond het oneerlijk, want ik zat in een cel zonder dat ik een strafbaar feit had gepleegd. Op dat moment ontwikkelde ik gedrag dat ik nooit eerder had gehad, namelijk: ik ging schreeuwen en tegen de deur bonken. Dat was onmacht, en wanhoop. Ik wist niet hoe ik de situatie moest veranderen. Ik zag geen manier. En dus restte mij enkel nog schreeuwen en huilen. Ik heb de dekens kapot gescheurd. Het eten aan de muur gesmeerd. Ik was in verzet, en ik werd destructief, omdat ik de hoop aan het verliezen was. Ik was boos op de verpleging die me opsloot, en ik had het gevoel dat ze mij niet snapten. De verpleging koos een harde aanpak, met veel dwangmaatregelen in de GGZ (vastbinden, drogeren, separeren). Dat werd een vicieuze cirkel, waarbij ik bijna 2 jaar in een isoleercel-regime zat. Pas toen ik op een andere instelling kwam, werd het anders, en kreeg ik kansen om me te ontplooien. Dat maakte het verschil.

Uit eigen ervaring weet ik dus wat ‘escalatie door vrijheidsbeperking’ inhoudt, en hoe gevoelens van onmacht en uitzichtloosheid, totaal kansloos en machteloos zijn, kunnen doorwerken, en ervoor kunnen zorgen dat er excessieve reacties en escalaties plaatsvinden.

En ook het ‘vastzitten in het moment’ is voor mij herkenbaar. Mijn leven leek compleet voorbij toen ik in de isoleercel zat. Ik was 16, en ik had onvoldoende levenservaring om te overzien dat er nog een leven NA de isoleercel zou zijn. Het leek alsof dat het enige was wat er nog was. Mijn horizon was nog niet zo breed, en in het isolement zorgde ervoor dat wat er gebeurde ook heel heftig binnenkwam. (bijv. de contactmomenten met de verpleging in de isoleercel). Ik kon daardoor makkelijker meegesleurd worden in het moment, en heftiger reageren dan anders.

En het uiten van onvrede op ‘verstorende wijze’ herken ik ook wel. Zelf kon ik mij niet identificeren met de verpleging o.a. omdat zij me opsloten, en ik kon me daar niet bij neerleggen, het bleef schuren, waardoor ik volliep met weerstand. Ik zag dingen anders, maar daar was geen ruimte voor. Vanwege de onmacht en overmacht konden mijn emoties eigenlijk nergens heen, en zo ontstonden er ‘vreemde uitlaatkleppen’, zoals het kapotmaken van de isoleercel-matras.

Als ik naar de rellen kijk, dan zie ik een groep jongeren die vastzitten in het moment, en waarbij de opgekropte energie ge-explodeerd is, waarbij duidelijk uitgedragen wordt dat zij getergd zijn door vrijheidsbeperkingen, en dat er een grens is bereikt. Ik kan me voorstellen dat zij onmacht en onzekerheid ervaren, zeker gezien de leeftijd.  Ik kan me voorstellen dat zij geen idee hebben hoe ze die schurende pijn van de lockdown-maatregelen moeten kanaliseren, omdat dit een totaal nieuwe situatie is voor iedereen.

Veel jongeren zijn juist erg gevoelig voor de wereld om hen heen, maar zijn ook nog zoekend en experimenterend, en weten niet altijd hoe ze zich kenbaar moeten maken. Het opzoeken van grenzen hoort bij het leerproces van opgroeien, zo leert men waar de grens ligt.

Harde aanpak

“Zero tolerance” is de lijn die Rutte en Grapperhaus afkondigen, met een keiharde aanpak op straat, “supersnelrecht” en forse boetes, beslaglegging en celstraffen om de jeugd in te laten zien dat dit gedrag niet wordt getolereerd. “Dat tuig moet alles terugbetalen”. De gevolgen van persoonlijke aansprakelijkheidsstelling zijn ingrijpend, ook voor de ouders. Rutte wil geen sociologische verklaringen voor de rellen horen. En vele politici herhalen de roep om een harde aanpak.

De ondertoon die doorsijpelt via diverse media is ontluisterend, met opmerkingen zoals “met een strafblad kom je ook niet meer aan een baan”. Dat strookt niet met het krijgen van een tweede kans. Bovendien, de jeugd is de toekomst. De toon van het debat doet me afvragen welk doel men nastreeft met de roep om harde straffen? Gaat het om wraak, of gaat het om een veiligere samenleving?

De opmerking “ze zullen nog jaren moeten afbetalen” vind ik wraakzuchtig klinken, alsof het er om gaat om mensen hun toekomst af te nemen, te straffen en pijn toe te brengen. Terwijl de omstandigheden voor jeugd en jongeren tijdens de corona-lockdown al zo zwaar zijn, en het vandalisme wellicht ook samenhing met de onzekerheden en ontberingen die deze groep nu moet doorstaan. Zij vrezen wellicht sowieso al voor hun toekomstkansen, met een scholingscrisis, een corona-crisis, een klimaatcrisis, een economische crisis, een vluchtelingen-crisis, Toeslagen-affaire enz. Er ligt al een hele zware last op de schouders van de jeugd en jongeren. Gaan we ze nu serieus nog meer onder druk zetten?

Fouten maken is menselijk. “Thuis zit ik ook opgesloten, dus dan maakt een gevangenis ook niet meer zoveel uit” zei een jongere. Deze opmerking illustreert de onvolwassenheid in zijn wereldbeeld.  Is het zinvol om een onvolwassene keihard te straffen? Is het zinvol om groepen jongeren te straffen die meeloopgedrag en groepsdruk ervaren, die denken ‘dat het grappig is’ en de gevolgen op dat moment niet helemaal kunnen overzien. Natuurlijk moeten ze er een les van leren, maar om ze nu jarenlang te laten boeten en voor het leven te tekenen vind ik te ver gaan. Ik denk dat de meesten al wel beseffen dat het veel te ver ging.

Wat is het doel van straffen? Gaat het om wraak, of gaat het om het voorkomen van herhaling. Welk eindresultaat streven we na?

Celstraf leidt niet tot beter burgerschap. Een schuldenlast leidt ook niet tot beter burgerschap. Het zijn maatregelen waarvan je je kunt afvragen of deze gepast zijn als reactie op een eenmalige escalatie in groepsverband, zeker omdat het om jongeren gaat, en zeker omdat het in uitzonderlijk zware tijden gebeurd. Voor de strafmaat is ook een verschil of het een eenmalig incident is, of dat het om een raddraaier gaat. Hooliganisme is eigenlijk sowieso een uiting van opgekropte energie en competitiedrang. Sowieso heeft elke reactie een oorzaak. Eenieder zal zijn eigen redenen gehad hebben om te doen wat hij/zij deed bij de rellen. Daarbij zal niet iedereen bewust kwade opzet hebben gehad. Er is geen universele oplossing. Het enige dat past bij de menselijke diversiteit is maatwerk.

Maatwerk

Een conclusie die ook volgde uit de Toeslagen-affaire waar de desastreuze gevolgen van ‘de harde aanpak’ inmiddels zichtbaar zijn, is dat het beter is om maatwerk te leveren. Stel je voor, dat een van de relschoppers een minderjarig kind is uit een gezin dat jarenlang getergd is door de Toeslagen-affaire, en daardoor veel opgekropte energie had en werd meegezogen in de rellen, en dat die ouders nu meteen de 30.000 euro schadevergoeding weer af moeten geven, wat doe je een gezin dan aan?  Alle gezinnen en jongeren dragen opgekropte energie met zich mee in deze zware tijden van lockdown. Er zou gekeken moeten worden naar de individuele situatie, met als inzet: herhaling voorkomen. De levens van deze jongeren hoeven niet onnodig stukgemaakt te worden.

Inderdaad was het fout wat ze deden. En ze hebben veel leed veroorzaakt. Maar er dienen wel proportionele, billijke en redelijke vervolgstappen aan te worden verbonden. Daarbij dient ook de toekomst van de betrokken jongere niet uit het oog te worden verloren. Deze jongeren hoeven niet gebrandmerkt te worden, niet getekend voor het leven. Een kenmerk van een rechtstaat is immers dat mensen een tweede kans krijgen, en dat straffen naar redelijkheid worden ingevuld. De schade bij de ondernemers en overheidsbezittingen is groter dan het budget van de daders. Natuurlijk dient de schade vergoed te worden, maar niet ten koste van de daders. Want een oog voor een oog maakt iedereen blind. Het moet gaan over de-escalatie en een toekomst voor iedereen.

Laat deze pandemie niet de levens verwoesten van de jongere generatie. Laten we hun fout vergeven, en massaal de ondernemers steunen. Laten we ook vooral goed luisteren naar de jongeren, en zorgen dat ze verder kunnen, en ze de ruimte en hoop geven die ze nodig hebben. Laten we ze een tweede kans geven, en laten we ze leren wat het is om vanuit begrip, empathie en respect naar elkaar te kijken. Laten we ze leren wat werkelijk omkijken naar elkaar betekent, en laten we ze vooral leren dat het ondanks alles toch ook weer goed komt.  

Voor een grote groep jongeren zijn taakstraffen, boetes op maat, of een berisping wellicht gepaster. Daarmee wil ik het leed van de ondernemers niet bagatelliseren. De schade zou op andere wijze verhaald moeten worden. En misschien kan een taakstraf een creatieve invulling krijger ter ondersteuning van de ondernemers (bijv tbv bezorging). Dan kan het een soort win-win situatie worden, omdat de ondernemers geholpen worden, en de jongere ook verder kan met zijn/haar leven. Een slimme aanpak kan meer eenheid brengen in plaats van polarisatie.

“Als één persoon in de samenleving lijdt, lijdt de samenleving als geheel”

De-escalatie

Bij het voorkomen en oplossen van escalaties en dwang in de psychiatrie, is het allerbelangrijkste om contact te maken en te zorgen voor een goede zorgrelatie, waarbij de hoofdpersoon zich vrij voelt om open te zijn, zodat signalen opgepikt kunnen worden, waardoor preventie van crisis mogelijk wordt. De kans op crisis neemt af wanneer welzijn toeneemt. Dan is er vrede. 

Nu waren de rellen natuurlijk niet 1-op-1 vergelijkbaar met een psychische crisis, maar er zijn veel vergelijkbare aspecten. De politie zoekt naar signalen van mogelijke rel-locaties, zodat preventie van dergelijke incidenten mogelijk is. Daarnaast is er oprecht contact nodig, om de achterliggende motivatie en/of problemen bloot te leggen. Daarbij kan men denken aan triggers en stressors die hebben bijgedragen aan de toedracht van dat moment, die wellicht van persoon tot persoon verschillen. Hier ligt wellicht ook een taak voor de ouders of andere naastbetrokkenen naar keuze. Als de opgekropte energie geen uitweg heeft, dan neemt de kans op escalatie toe. En ook in een toenemend virtuele wereld, en in sociaal en fysiek isolement, is het enorm moeilijk om op te groeien omdat de ijkpunten van het ‘normale leven’ wegvallen en het virtuele leven zwaarder is gaan tellen.

De rellen konden enkel ontstaan op een bepaalde voedingsbodem, en in plaats van ons te richten op een schuldvraag en torenhoge straffen, kunnen we er ook voor kiezen om ons te richten op het leggen van een gezonde basis, en passende straffen te geven, en te proberen wat stress weg te nemen bij de jongeren, en ze er hoop voor terug te geven. Alleen samen verslaan we corona. Het heeft geen zin om een groep jongeren c.q. gezinnen financieel failliet te laten gaan om de ondernemers te redden. De vernielde spullen zijn vervangbaar, maar de toekomst van een jongere niet. De schade van de ondernemers kan beter uit een noodfonds o.i.d. betaald worden, want als er nu ook nog gezinnen ontwricht raken doen we misschien meer kwaad dan goed. De rellen zijn een drama voor alle gedupeerden. Maar laten we het niet nog erger maken.

Laten we de gezamenlijkheid benadrukken, en elkaar helpen waar dat kan. Laten we stoppen met wraak en verdeeldheid te zaaien, “zij tegen ons”, want dat werkt strijd en wrijving in de hand. De jongeren hebben enorm last van de lockdown, en wisten niet hoe ze dat moesten uiten. Of de reden nu verveling, frustratie of onmacht was, feit blijft dat de basis tekort schiet, en hun welbevinden niet goed in balans is. Vooral jongeren reageren nogal eens vanuit hun gevoel, en minder vanuit hun verstand. En vooral onder de huidige omstandigheden is het niet fair om ze volledig aansprakelijk te stellen, want de situatie van vrijheidsbeperking en crisis en onzekerheden heeft nu eenmaal een impact op mensen. En dit zijn jongeren. Die moeten de ruimte krijgen om van hun fouten te kunnen leren op een constructieve manier. Zij verdienen het om hier goed uit te kunnen komen, en alsnog prachtige volwassenen te worden. Dat is in ieders belang.

Boodschap

De rellen waren absoluut geen nette manier van aandacht vragen of onvrede uiten, maar het draagt wel een boodschap. Met al het geroep om een harde aanpak, dreigt men wederom voorbij te gaan aan het impliciete signaal dat met de protesten wordt uitgezonden. Voor mijn gevoel is het eenzelfde soort reactie als mijn reactie op de isoleercel, namelijk verzet en destructiviteit, rare uitlaatkleppen voor ongrijpbare onmacht en onzekerheid. Voor mij in de isoleercel als 16-jarige was het destijds een gebrek aan toekomstperspectief. Ik dacht dat ik er nooit meer uit zou komen, en dat gaf paniek. Ik dacht dat alles voorbij was en dat ik de boot had gemist. Mijn toekomst leek een zwart gat, alsof ik geen toekomst had. Ik zag enkel de isoleercel en ik voelde onmacht. Pas later leerde ik dat er nog een leven na de isoleercel was. Dat zag ik eerst gewoon niet. Het leek gewoon alsof mijn hele leven was ingestort. En ik werd gek van verdriet en wanhoop.

Ik denk dat dat in de buurt komt bij wat veel jongeren nu ook ervaren. Als je geen ervaring hebt met zulke moeilijke tijden, dan is het ook enorm moeilijk om het licht aan het eind van de tunnel te zien. Als je niet eens weet dat er nog ergens een lichtje brandt, en nooit eerder heb ervaren hoe het is om weer hoop te vinden in zulke diepe duisternis. Vergeet niet dat de jongeren ook het leed van hun omgeving zien, zoals ondernemers op de rand van de afgrond, werkeloosheid, armoede, corona-leed enz, bovenop hun eigen problemen. En zij weten dat zij de nieuwe generatie zijn, en dat ze de wereld van ons over zullen nemen. Ik kan me voorstellen dat het enorm overweldigend is, en dat de druk soms teveel kan worden. En ze kunnen nergens naartoe.

De rellen in Eindhoven en andere steden zijn geen ‘normaal gedrag’. Het zit niet in de aard van de jongeren of in de cultuur. Het is vooral een verschijnsel van de impact van de corona-maatregelen, en ik denk dat we dat ook als zodanig moeten benaderen. De jongeren hebben zich mee laten sleuren in een domme actie. Het is niet de eerste keer dat een domme impulsieve actie of een ‘internet challenge’ voor problemen zorgt. Maar leren gaat nu eenmaal met vallen en opstaan. Juist omdat het zo “on-Nederlands” is, kan men wel stellen dat het hier om een incident gaat dat is uitgelokt door de omstandigheden. Misschien was het een onvermijdelijk bijverschijnsel van de pandemie, en moeten we hier allemaal wat van leren.

De rellen hebben ons duidelijk laten zien dat de jongeren met een probleem zitten. En een harde repressieve aanpak is geen toekomstbestendige oplossing, maar maakt jongeren hoofdzakelijk kanslozer. Snelrecht doet geen recht aan de complexiteit van de situatie, en het verschil tussen raddraaiers een meelopers, en de mensen die spijt hebben dat ze zich mee hebben laten sleuren zonder na te denken over hun verdere toekomst. Als jongere heb je nu eenmaal nog heel wat te leren voordat je echt volwassen bent.    

Laten we erkennen dat de jeugd momenteel is omringd met talloze crisis situaties, en dat zij te weinig positieve ervaringen kunnen opdoen onder deze omstandigheden van lockdown en avondklok. Zij hebben meer manieren nodig om zichzelf te uiten en de opgekropte energie kwijt te raken. Daarom zijn er voor de rellen wel enige verzachtende omstandigheden, en misschien is een gebaar van een zachte aanpak nu juist het beste signaal om de hoop te doen herleven, met de boodschap dat we ons allemaal op de toekomst zullen gaan richten, opbouwend. Laten we ervan uitgaan dat de escalatie eenmalig was, en mensen een tweede kans geven, omdat we begrijpen hoe zwaar deze tijden zijn. En misschien kunnen we gezamenlijk de puinhopen opruimen en de schade herstellen, en er vooral ook voor zorgen dat iedereen een toekomst heeft na de corona-pandemie.

Zorgvuldigheid

Mijn oproep is dus: Bestraf de daders van de strafbare feiten op een passende manier, zonder daarbij hun toekomstperspectief in gevaar te brengen. Met pure intimidatie en spierballentaal kweek je geen gezonde samenleving. De jeugd heeft wijsheid nodig, en hoop. We leven niet meer in de tijd van ordinaire wraak en geseling. In een rechtstaat wordt er gekeken naar intentie, omstandigheden, draagkracht en draaglast, en re-integratie (zodat eventuele herhaling voorkomen kan worden). Het gaat erom om een veilige samenleving te creeren, en mensen te helpen hun draai te vinden (reclassering enz.). En in gevangenissen leert men vaak niet enkel goeds. Het is daarom ook zeer de vraag of dat middel van opsluiting bijdraagt aan het doel van vormgeven van een veilige en gezonde samenleving.

Het gooien van stenen is terecht een strafbare daad, maar men zou ook kunnen stellen dat het allemaal met een sisser is afgelopen en er vooral materiele schade is. Het meeste is vervangbaar. En er is nu al zoveel kapot, laten we stoppen met nog meer leed te veroorzaken. Geen snelrecht of harde aanpak, maar gewoon een gedegen rechtspraak, omdat het over jongeren gaat, en zijn/haar toekomst hangt af van deze ene pennenstreek, en er geen ruimte is voor fouten van het rechtssysteem en juridische missers zoals de Toeslagen-affaire. Het gaat om een unieke escalatie onder bizarre omstandigheden, die niet zomaar even afgedaan kan worden als ‘puur slecht gedrag’. Het was wel slecht gedrag, maar over de ‘kwade opzet’ valt te twisten. Het leek eerder op een soort tijdbommetjes die afgingen. Maatwerk is nodig.

Begrip

Omdat ik de opvallende gelijkenis zie tussen enerzijds de rellen en anderzijds mijn ‘isoleercel-reactie’ uit mijn jeugd, vind ik het nodig om mijn visie te delen. Een harde aanpak is geen oplossing en leidt alleen maar tot meer strijd. Met een benadering gericht op nieuwe kansen bereik je veel meer. Er dient aandacht te zijn voor de mens achter het gedrag. Ik pleit daarom tegen een harde aanpak van de relschoppers.  Ik ben voor een proportionele, weloverwogen, zorgvuldige, constructieve procesgang waarbij de toekomst van de jongere niet uit het oog wordt verloren. Gezien mijn persoonlijke ervaringen met gedragsescalatie na vrijheidsbeperkende interventies, kan ik enkel toegeven dat ik ergens wel begrijp hoe die wanhoop voelt, en hoeveel opgekropte energie er door vrijheidsbeperking ontstaat. En ik kan begrijpen dat de jongeren een bepaalde mate van ontreddering ervaren door alle strenge vrijheidsbeperkende maatregelen. Zij zien hun leven wegglippen, en het is onduidelijk voor hoelang. Dat leidt tot ongeremd gedrag, tijdsbommetjes. Vanwege mijn levenservaringen kan ik dat soort escalatie-gedrag beter doorzien en overzien. Als jongere had ik daar veel minder grip op. Daarom kan ik het de jongeren nu ook wat minder kwalijk nemen, hoewel ik het ook niet goed wil praten.

Feit blijft dat die opgekropte energie ergens heen moet. Hoe meer jongeren verdrukt worden, hoe meer probleemgedrag. De escalatie was ongekend, en ‘ondoordacht’ met bijv. live beelden op sociale media, hetgeen past bij het beeld van ‘tijdbommetjes’ en impulsiviteit, en niet bij beroepscriminelen. Laten we ons bekommeren om de onderliggende oorzaken van deze escalatie. Er waren al signalen van toenemende psychische problemen en eenzaamheid onder jongeren. Wellicht vraagt deze escalatie juist om een investering in de jeugd en jongeren, om ze overeind te houden. Dat is geen beloning van slecht gedrag, maar erkennen dat er een onderliggend probleem is, en dat deze escalatie in deze tijd geen ‘gewone reactie’ is. Je kan de jeugd niet zomaar aansprakelijk stellen zonder de context mee te wegen. De pandemie overstijgt elk voorstellingsvermogen. En de jeugd wordt daarmee het hardst geconfronteerd, omdat zij hun wereldbeeld nog aan het uitkristalliseren zijn. Willen we ze nu keihard straffen voor een primaire reactie op vrijheidsbeperking, waarop ze misschien niet eens heel veel grip hadden op dat moment, puur omdat de energie er vroeg of laat uit moest? Willen wij dat ze met een strafblad, een schuldenlast EN een depressie uit de pandemie komen? Of begrijpen we dat het een bizarre uitspatting was, hetgeen op zich wel vaker voorkomt onder de puberende generatie (gelukkig niet op de schaal van de avondklokrellen). Deze duistere tijden kennen al genoeg verliezers. Laten we de beste kant van onze menselijkheid laten zien.

Wat nodig is, is een zachte aanpak voor de jongere relschoppers, vanuit compassie, om alle schijn van onderdrukking weg te nemen, om nieuwe hoop te planten, en om ze ondanks alle perikelen alsnog een toekomst te gunnen. En omdat opvoeden met de harde hand nu eenmaal niet meer is toegestaan in Nederland (Jeugdwet 2007).